به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «حیات»؛ حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین محمدزاده در یادداشتی نوشت: اربعین حسینی در دو دههٔ اخیر از یک مناسک محلی به بزرگ‌ترین گردهمایی سالانهٔ جهان تبدیل شده است. این پدیده پیامدهای مهمی در حوزهٔ قدرت نرم، دیپلماسی مردمی، سیاست داخلی و مناسبات ایران–عراق دارد. این مقاله با گردآوری و تحلیل آمار رسمی و پژوهشیِ ده‌ساله (۲۰۱۴–۲۰۲۴)، بررسی نقل‌قول‌های کلیدی مقامات ایرانی و عراقی، و تحلیل روندهای سیاسی-امنیتی، سعی دارد تصویر روشنی از ابعاد سیاسی اربعین و پیامدهای خاص آن برای جمهوری اسلامی ایران ارائه دهد. یافته‌ها نشان می‌دهند که اربعین به‌طور همزمان یک منبع قدرت نرم، ابزار دیپلماسی مردمی، میدان رقابت روایت‌ها و چالشی برای مدیریت زیرساختی است.

۱. مقدمه

پیاده‌روی اربعین (چهل‌روز پس از عاشورا) هر ساله میلیون‌ها زائر_(شیعه و غیرشیعه)، (مسلمان و غیرمسلمان)—را به کربلا می‌کشاند. پس از سقوط رژیم صدام، عملاً رشد کمی و کیفی این مراسم شتاب گرفت و طی دههٔ گذشته اربعین به‌عنوان یک پدیدهٔ اجتماعی و سیاسی منطقه‌ای مطرح شده است. اهمیت موضوع برای ایران از چند منظر است:
۱.سهم عددی زیاد زائران ایرانی
۲.شبکهٔ موکب‌های مردمیِ ایران در مسیر نجف–کربلا
۳. بازنمایی سیاسیِ پیام‌های اربعین در عرصهٔ منطقه‌ای.
این مقاله می‌کوشد با تکیه بر آمار چندسال اخیر و اظهارات رسمی، پیامدهای سیاسی را به‌صورت نظام‌مند تبیین کند. (برای بخش آمار و تحلیل تاریخی از منابع رسمی رسانه‌ای، گزارش‌های بهداشتی و مقالات علمی استفاده شده است).

۲. روش‌شناسی
• داده‌های کمی: آمار سالانهٔ تعداد زائران (منابع رسمی عتبات، رسانه‌های بین‌المللی و گزارش‌های بهداشتی) برای بازهٔ تقریبی ۲۰۱۴–۲۰۲۴ گردآوری و در جدول زمانی نشان داده شد.
• داده‌های کیفی: گزینش نقل‌قول‌های رسمی از مقامات ایرانی و عراقی (وزیر خارجه ایران، نخست‌وزیر عراق و استانداران کربلا) و تحلیل محتوای رسانه‌ای از منظر روایت‌سازی.
• مطالعات میدانی/سلامت جمعیت: مطالعات علمی دربارهٔ مخاطرات سلامت در اجتماع‌های بزرگ (پزشکی جمعیت/همایش‌های بزرگ) تحلیل شدند تا پیامدهای مدیریتی و لجستیکی سنجیده شوند.

۳. تحلیل آماری و روندهای ده‌ساله (۲۰۱۴–۲۰۲۴)

۳.۱ روند کمی کلی
• رشد انفجاری پس از ۲۰۰۳ و تثبیت در دههٔ اخیر: از حدود ۲ میلیون در ۲۰۰۳ به حدود ۱۵–۲۲ میلیون در سال‌های اخیر. این روند نشان‌دهندهٔ تبدیل یک مناسک محلی به پدیدهٔ منطقه‌ای/فرا ملی است.
• سهم ایرانیان: ایران همواره یکی از بزرگ‌ترین گروه‌های زائران خارجی بوده است؛ در برخی سال‌ها (خصوصاً ۲۰۲۲–۲۰۲۳) بیش از ۳ میلیون زائر ایرانی گزارش شد که معادل ~15% تا 20% از کل شرکت‌کنندگان است. این سهم بزرگ، اربعین را برای سیاست‌گذاران ایران دارای اهمیت راهبردی می‌کند.

۳.۲ تحلیل ترافیکی و مرزی (مخصوص ایران)
• شش گذرگاه مرزیِ اصلیِ ایران (مهران، شلمچه، چذابه، خسروی، باشماق، تمرچین) سالانه میلیون‌ها تردد زائر را مدیریت می‌کنند؛ برای مثال تنها در یک دورهٔ گزارش‌شده بیش از ۲.۶ میلیون خروج از گذرگاه‌های زمینی ثبت شد و مجموع ترددها (ورود+خروج) تا حدود ۴ میلیون گزارش شد. این آمار نشان‌دهندهٔ فشار بالای لجستیکی بر زیرساخت‌های مرزی ایران است.

۳.۳ پیامد سلامت عمومی و آمادگی پزشکی

مطالعات علمی دربارهٔ مخاطرات بهداشتیِ اجتماعات بزرگ (از جمله پژوهش‌های انجام‌شده پیرامون اربعین) نشان می‌دهد:
• شیوع بیماری‌های تنفسی، اسهالی و دیگر سنـدروم‌های عفونی می‌تواند در اجتماعات بزرگ رخ دهد؛ پژوهش‌های اخیر برای اربعین خطرات و عوامل موثر را بررسی کرده‌اند. این مطالعات تأکید دارند که مدیریت بهداشت عمومی (واکسیناسیون، مراکز درمانی سیار، دسترسی به آب سالم) باید در دستور کار باشد.

۴. بخش‌های تحلیلیِ موضوعی (هر بخش همراه با آمار، نقل‌قول و تحلیل)

۴.۱ اربعین به‌عنوان ابزار قدرت نرم ایران

آمار و نشانه‌ها: با حضور چند میلیون زائر ایرانی و شبکهٔ موکب‌های ایرانی در مسیرِ نجف–کربلا که خدمات رایگان (غذا، چادر، کمک‌های پزشکی) ارائه می‌دهند، ایران تصویر «انسان‌دوستانه» و «فرهنگی–مذهبی» را تقویت می‌کند. منابع عتبه و رسانه‌ها چندین‌سال است از نقش گستردهٔ موکب‌های ایرانی گزارش می‌دهند.
حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجهٔ سابق ایران، دربارهٔ اربعین گفته است: «راهپیمایی اربعین نماد مبارزه با ستم و نمادی از آزادی‌خواهی است و نمونهٔ موفقی از سیاست همسایگی و همبستگی میان ایران و عراق است.»

وقتی میلیون‌ها شهروند ایرانی به‌صورت خودجوش و با صرف منابع شخصی در موکب‌ها شرکت می‌کنند، اثر آن فراتر از دیپلماسی رسمی است: این رفتارها «سفارت‌خانهٔ غیررسمیِ ایران» را در ذهن میزبان می‌سازند. از منظر نظریهٔ قدرت نرم، چنین شبکه‌هایی موجب جلب و اقناع شده و می‌توانند نفوذ فرهنگی-اجتماعی را افزایش دهند.

۴.۲ دیپلماسی مردمی و رابطهٔ ایران–عراق

آمار و شواهد: هماهنگی‌های سالانهٔ دو کشور برای مدیریت ورود و خروجِ میلیون‌ها زائر، فراهم‌سازی پاسگاه‌های مشترک و تبادل اطلاعات امنیتی، نشان‌دهندهٔ سطح همکاری اجرایی است. عراق نیز با دستورالعمل‌ها و تشکیل کمیته‌های دائمی، آماده‌سازی می‌کند.
دفتر نخست‌وزیر عراق (مثلاً در دورهٔ محمد شیاالسودانی) بارها دستور داده است که همهٔ امکانات محلی برای خدمت به زائران بسیج شود؛ «العملیات التحضیری متواصلة لتسهیل استقبال الزائرین» (نقل به مضمون).
دیپلماسی مردمی موجب کاهش فاصلهٔ سیاست رسمی و ارتباط مردم‌ به‌ مردم می‌شود. ایران از مسیر اربعین فرصت می‌یابد که روابط بومی و محلی در عراق (نهادهای دینی، موکب‌داران، ساکنان محلی) را فعال کند؛ تعاملاتی که در بلندمدت می‌تواند رفتار انتخابات محلی، سیاست‌گذاری‌های امنیتی و حتی موازنهٔ گروه‌های سیاسی را تحت‌تأثیر قرار دهد.

۴.۳ تثبیت گفتمان مقاومت و بازنمایی ایدئولوژیک

شواهد: حضور گستردهٔ شعارها و نمادهایی که موضوعاتی مانند مقاومت در برابر ظلم یا حمایت از فلسطین را برجسته می‌کنند در سال‌های اخیر مشاهده شده است. رسانه‌ها گزارش داده‌اند که زائران پرچم‌ها و نمادهای گروه‌ها و مسائل منطقه‌ای را همراه دارند.

حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه سابق ایران صریحاً گفته که این مراسم «خشم و هراس دشمنان را برمی‌انگیزد» و آن را مصداقی از «مبارزه با ستم» توصیف کرده است.
اربعین همواره بعد مذهبی-اخلاقی داشته، اما وقتی شعارها و پرچم‌های سیاسی در آن نمایان می‌شوند، این رویداد به ابزاری برای بازنمایی گفتمان‌های منطقه‌ای بدل می‌گردد. برای ایران، ترکیب مذهب و سیاست (پیوند ایدئولوژیک) در اربعین، امکانِ القای مشروعیت گفتمان مقاومت را تقویت می‌کند؛ امّا در مقابل این کارکرد می‌تواند باعث حساسیت‌های فراوطنی (مثلاً نگرانیِ برخی جریان‌های ملی‌گرا در عراق یا برخی دولت‌های منطقه) شود.

۴.۴ پیامدهای داخلی (انسجام ملی، سرمایهٔ اجتماعی و انتقادات)

آمار: میلیون‌ها زائر ایرانی از استان‌ها و شهرستان‌های مختلف شرکت می‌کنند؛ این حرکت جمعی عاملی برای تولید تجربهٔ مشترک و سرمایهٔ اجتماعی است. رسانه‌های داخلی تاکید دارند که پوشش و بازگشت زائران اثری تقویت‌کننده بر روایت‌های ملی-مذهبی دارد.

رهبر انقلاب اسلامی در پیام‌های مرتبط با اربعین از حرکت عظیم زائران و «درخشندگی ملت عراق» تمجید کرده و آن را «نماد بزرگی» خوانده‌اند.

تحلیل و چالش‌ها:
• مزایا: تقویت انسجام اجتماعی، بازسازی سرمایهٔ نمادین نظام، و تقویت شبکه‌های داوطلبی و خیّران.
• چالش ها: فشار بر منابع عمومی، هزینه‌های امنیتی و خدماتی (هرچند بسیاری خدمات مردمی است)، و پرسش‌های سیاسی دربارهٔ «چگونگی مدیریت روابط با همسایگان» (حساسیت‌های ملی‌گرای عراقی) که نیازمند توازن دیپلماتیک است.

۴.۵ پیامدهای امنیتی و مدیریت تهدیدات

شواهد علمی: مطالعات پزشکی و ارزیابی ریسک برای اجتماعات بزرگ نشان می‌دهد که اربعین، به‌خصوص در دوره‌هایی که محدودیت‌های بهداشتی وجود دارد (مثلاً پاندمی)، نیازمند برنامهٔ دقیق واکسیناسیون، مراکز درمانی سیار و مدیریت جریان جمعیتی است. پژوهش‌ها همچنین به خطر شیوع بیماری‌های تنفسی و گوارشی اشاره کرده‌اند.

تجربهٔ عملی: همکاری اطلاعاتی ایران و عراق و شکل‌گیری کمیته‌های منطقه‌ای برای تامین امنیت مراسم و مسیرها، به کاهش تهدیداتی مانند تلاش‌های خرابکارانه کمک کرده است. چند سال گذشته نشان داد که ترکیب اطلاعاتی و عملیاتی توانسته حملات تروریستی بزرگ را تا حد زیادی مهار کند.

۵. بحث (تأملات راهبردی)

۵.۱ اهمیتِ رسمی‌سازیِ دیپلماسی مردمی

ایران باید ضمن تقویت فعالیت‌های داوطلبانه و موکب‌ها، این حرکت مردمی را در چارچوب سیاست خارجیِ شفاف‌تری قرار دهد تا هم فرصت‌های نرم‌قدرت را حداکثر کند و هم از سوءاستفاده‌ها یا تنش‌های فرامنطقه‌ای جلوگیری شود.

۵.۲ لزومِ سرمایه‌گذاریِ زیرساختی و بهداشتی

آمار تردد مرزی و حجم زائران نشان می‌دهد که نیاز به سرمایه‌گذاری هدفمند و سالانه روی مرزها، ناوگان پزشکی سیار، و سیستم اطلاع‌رسانی به زائران وجود دارد. مطالعات پزشکی نگران وقوع و گسترش بیماری‌ها در جمعیت‌های متراکم هستند مگر آنکه پیشگیری و آماده‌سازی افزایش یابد.

۵.۳ مدیریت روایت‌ها و رقابت در عرصهٔ رسانه‌ای

چون اربعین یک رخداد بین‌المللی است، رقابت روایت‌ها (ایران: همدلی و مقاومت؛ رقبای منطقه‌ای: محورهای رقیب) در رسانه‌ها رخ می‌دهد. ایران نیاز دارد روایت‌های مستند، بصری و پژوهشی را به رسانه‌های بین‌المللی منتقل کند تا تصویری دقیق‌تر از رویداد ارائه شود.

۶.گزیده سخنان مقام معظم رهبری درباره اربعین
حضرت آقا این راهپیمایی عظیم را «قوّت اسلام و حقیقت و جبهه مقاومت اسلامی» برمی‌شمرند و می‌گویند:
«راهپیمایی اربعین قوّت اسلام است، قوّت حقیقت است، قوّت جبهه‌ی مقاومت اسلامی …»

• همچنین، اربعین را رسانه‌ای قدرتمند از عاشورا معرفی می‌کنند:
«… اهمیت اربعینِ اوّل این بود که رسانه‌ی پرقدرت عاشورا است … این‌ها بزرگ‌ترین رسانه بود. همین‌ها بود که عاشورا را نگه داشت، همین‌ها بود که عاشورا را به امروز رساند.»

• ایشان پیاده‌روی اربعین را «نماد بسیار زیبا و پرشکوهی از حضور پیروان اهل‌بیت» توصیف کرده‌اند و این حرکت را نعمتی از خدا دانسته‌اند که بر ما منت گذاشته شده است.

• همچنین با چکیده‌ای از اشعار، شوق و حسرت خود را برای شرکت در آن بیان می‌کنند:
«این کسانی که این راه را طی کردند… واقعاً دارند حسنه‌ای را انجام می‌دهند… یا لیتنا کنا معکم فنفوز فوزاً عظیماً.

۷. نتیجه‌گیری و پیشنهادات

نتیجه‌گیری کلّی:
اربعین، به‌واسطهٔ حجم بالای شرکت‌کنندگان و نقش فعال ایرانیان، به یک ابزار چندلایهٔ ژئوپلیتیکی تبدیل شده است. این پدیده، از یک‌سو، قدرت نرم و توان دیپلماسی مردمی ایران را تقویت می‌کند و از سوی دیگر، چالش‌های لجستیکی، بهداشتی و سیاسی را پیشِ روی سیاست‌گذاران قرار می‌دهد. سهم قابل‌توجه زائران ایرانی (چند میلیون نفر) به اربعین یک مؤلفهٔ راهبردی داده که نباید صرفاً به‌عنوان حرکت دینی مشاهده شود؛ بلکه باید در طراحی سیاست خارجی فرهنگی، امنیتی و اقتصادی لحاظ گردد.

پیشنهادات سیاستی :
1. تدوین برنامهٔ ملی سالانهٔ هماهنگِ میان وزارتخانه‌های مرتبط (خارجه، کشور، بهداشت، راه و شهرسازی، و میراث فرهنگی) برای مدیریت اربعین.
2. تقویت ظرفیت‌های مرزی و شبکه‌های امدادی و پزشکی سیار (بودجهٔ مشخص و آموزش مستمر).
3. ایجاد پلتفرم رسانه‌ای بین‌المللی برای بازنماییِ روایت‌های میدانی و انسانی اربعین به زبان‌های جهانی.
4. انجام پژوهش‌های میدانیِ جمعیتی برای شناخت بهتر ترکیب جمعیتی و نیازهای آن‌ها (سن، جنس، استان مبدا، طول اقامت، و نگرش‌های سیاسی).

۷. منابع
• Al Jazeera, “Millions of Shia pilgrims mark Arbaeen” (2022).
• Shafaq News, “Karbala welcomes record-breaking crowd for Arbaeen” (2023).
• Abbasi/Abbas shrine official reports (statements on pilgrim counts — رسانه‌های منطقه‌ای).
• Iran’s Ministry of Foreign Affairs — statements by Hossein Amir-Abdollahian on Arbaeen.
• Khamenei.ir — پیام‌ها و دیدگاه‌های رهبری دربارهٔ اربعین.
• NCBI / PubMed articles on health risks and syndromic surveillance at Arbaeen (2023–2024).
• MDPI / Encyclopedia entries on Arbaeen (پژوهش‌های جامعه‌شناختی و تاریخی).